Архіўныя запісы ВНЛ беларускага фальклору:
***
У Дзяды нада гатовіць абязацельна 11 страў. Я сцялю беленькую скацерць, а пад ніз – сена. Стаўлю стравы і свечачку. Усё, што ёсць на стале закусі, кладзеш у асобную тарэлачку. І сказаць нада, што мы чакаем Дзядоў, каб яны прышлі, пачаставалі. Кажуць, чаму ж яны не з’елі? А душы, ёй толькі панюхаць нада, не есці. А як свята кончыцца, аддаю скату, што Дзядам ставілі.
Запісала ў 1995 годзе студэнтка аддзялення беларускай і рускай мовы і літаратуры філалагічнага факультэта БДУ Яскевіч Марыя Станіславаўна ў в. Бялькоўшчына Верхнядзвінскага раёна Віцебскай вобласці ад Тумашэвіч Надзеі Лявонаўны (1927 г.н., беларускі, скончыла 7 класаў, мясцовай).
Абрад “Дзяды”
На памінкі абязацельна каб хто-небудзь са стараны прыйшоў. Вось так даўней старэйшыя гукалі. Чалавек прыйшоў, дый, мусіць, “дзед”, прыйшоў з таго свету. На памінкі не стукаюцца, калі п’юць гарэлку. А што са стала звалілася – гэта ўжо ім, не нада падбіраць. А што засталося – тожа ім будзе. А хто павесіўся сам, яго зусім чэрці пацягнулі, яго нет тут. Нігдзе. А чэрці віламі кідаюць ў агонь. Чалавек грэшны – яго на вілы і ў агонь. Дажэ не памінаюць, хто удавіўся. Кажуць, чорту душу аддаў і ўсё. “Дзяды” самі прыходзілі, іх не звалі. На стале хай усё стаіць, са стала ўставалі, хто калі хоча. К “Дзядам”, бывала, папаша кабанёнка рэзаў. А “Дзядамі” зваліся, бо болей “дзяды” паміралі, маладня не ўміралі, а старыя (дзед, баба). У пасты нікагда не жаніліся, у памінальную – цем более. “Дзядоў”ніколі не звалі, не. Баню тапілі, мыліся, куццю варылі, паміналі ў хаце. І калі за сталом сядзіш, то нельга аблакачывацца і ложку ложаць адкрытую. Насорыцца што – не падбірай, гэта ўжо для іх валіцца. У нас было тры іконы, свечкі палілі. Тады адну патушаць, як куццю з’ядуць, а тады маліліся дужа Богу. Стол прыкрывалі. А на заўтра, на стале, устанеш – няма нічога. Во як раней было.
У бані лажылі “дзядам” мыла, гатовілі ваду. Казалі, прыдуць “дзяды” мыцца сягоння. Нада, каб усё было ім гатовае. З місак “дзядам” адкладвалі. І поліўкі адлівалі. Вокны не завешваліся. Даўней мама на памінкі лажыла на стол пірог, соль, туды куццю на падклад. Тата свечкі запаліць – і мы усе малыя, на каленях, вакол яго. Ён моліцца: “Госпадзі, памілуй усіх сроднікаў”. Пасля – перваначальна тры разы куццю патрошачку, дагэтуль нікому есці. Варылі і камы´, кіслую поліўку. “Дзядам” адкладвалі яду аддзельна ў кружачку. Калі клаліся на “Дзяды” спаць, са стала не прыбіралі. Кружачка, у якую “дзядам” есці адкладвалі, стаяла да памінак у шкапе. І нярушымце.
Запісала ў 2000 годзе студэнтка завочнага аддзялення філалагічнага факультэта БДУ Давідоўская Таццяна ў в. Антонава Верхнядзвінскага раёна Віцебскай вобласці ад Бадуна Гаўрылы Андрэевіча (1904 г.н., беларус, сярэдняя адукацыя, мясцовы).
***
Хлеб пякуць на Дзяды. На Дзяды пякуць перапечку*. (Пшанічная). Пшаніцу падсушаць на печы, змелюць у жорна, тады гэту перапечку пякуць на Дзяды і ядуць вечарам.
На Дзяды певуна секлі ці курыцу, сыр у масле смажуць, капусту вараць з певунінаю.
Заўвагі: *Перапечка або прасна – гэта пшанічная булачка на скаварадзе.
Запісалі ў 2000 годзе студэнткі аддзялення рускай мовы і літаратуры філалагічнага факультэта БДУ Касцюкевіч Алена Уладзіславаўна і Наскова Алеся Генадзьеўна ў г. Дзяржынск Мінскай вобласці ад Змачынскай Вольгі Іосіфаўны (1919 г.н., беларуска, нарадзілася ў в. Волка Дзяржынскага раёна).
***
На Дзяды ўсе хадзілі на кладбішча, убіралі, а патом паміналі: гатовілі ежу, у першую чаргу кашу з ячменных круп. І елі гэта дома, а продкам на талерачку адкладалі, як елі, і казалі: “Дзяды, Дзяды, прыхадзіце і за сабой усіх вядзіце!” Заўсёды свечку запальвалі, маліліся і звалі дзядоў: “Прыхадзіце, прыхадзіце к нам!” Дзяды бывалі тры разы. Адні – Траецкія. Тыя, што перад Троіцай. Помню, тады мама ўвечары печ топіць, смачнае гатуе: сала, бліны пячэць, яечню, мяса… Ну, у каго што было… А мы, дзеці, тады рады… Пасля – Змітраўскія Дзяды – другога наябра. Змітраўскія ад таго, што Дзмітрый Данской перамог… І Пакроўскія. Тады, калі акцябар.
Запісала ў 2010 годзе студэнтка спецыяльнасці “Славянская філалогія” філалагічнага факультэта БДУ Сіроткіна Ганна Пятроўна ў в. Вяжоўка Чашніцкага раёна Віцебскай вобласці ад Дармідошкі Ганны Фёдараўны (1919 г.н., беларуска, вышэйшая адукацыя (працавала настаўніцай), мясцовая).
***
Восенню… Усе святыя – першы дзень, потым дзень задушный. Першага акцябра з адмёрлых абчышчаюць усе магілы і 8 ілі 10 дней паляць на кладбішчы свечкі, молюцца.
Запісаў у 1998 годзе студэнт філалагічнага факультэта БДУ Колабаў Кірыл Аляксандравіч у в. Завельцы Астравецкага раёна Гродзенскай вобласці ад Ярмак Уладзіславы Казіміраўны (1921 г.н., літоўка, пісьменная, мясцовая).
***
Другога лістапада – Задушны Дзень ці Дзень Усіх Святых. Перад гэтым днём ішлі на могілкі, прыбіралі ўсё, прыносілі кветкі, свечы, маліліся. У самы Дзень Усіх Святых паміналі не паасобку кожнага нябожчыка, а ўсіх разам. Уся вёска ў чорным адзенні – у жалобе.
Запісалі ў 1990 годзе студэнткі філалагічнага факультэта БДУ імя Леніна П.М. Булдакова і А.В. Гіціна у в. Індуры Гродзенскага раёна Гродзенскай вобласці ад Белуць Марыі Дамінікаўны (1925 г.н., беларуска, адукацыя 7 класаў, мясцовая).
***
На Дзяды на могілкі насілі толька цветы або пасвенчоныя пячэнне, хлеб, ваду. Свянцонай вадой крапілі магілкі. Перад памінальнай вячэрай гаварылі : “Дзяды, дзяды, усе сабірайцеся к сталу”. Усіх паімённа. Астаўлялі яду на стале. Уночы дзяды сніліся. Гэта было добрым знакам.
Запісалі ў 2002 годзе студэнтамі Г.М. Навумчык, Ю.І. Данільчык, В.М. Астроўская, І.С. Канановіч у г. Зэльва Гродзенскай вобласці ад Борыс Ніны Антонаўны (1931 г.н.).
***
Яшчэ гэта свята называлася Асяніны. У гэты дзень калолі парсюка ці рэзалі цялушку або авечку. Гатавалі такія стравы, як куцця, бліны, клёцкі, мяса. Перад гэтым святам абавязкова ўбіралі падворак і хату, мыліся ў лазні. На вячэру заклікалі сваякоў, суседзяў. Гаспадар запальваў свечку і звяртаўся да памерлых: “Прыходзьце да нас на Асяніны ўсе тыя, што займалі гэту сялібу”. Ад кожнай адкладвалі памерлым продкам. Пасля заканчэння вячэры зноў звяртаўся да дзядоў, развітваючыся з імі: “Святыя дзяды, елі і пілі, ідзіце да сябе”.
Запісала ў 2001 годзе студэнтка філалагічнага факультэта БДУ Е.С. Канановіч у в. Дзітва Лідскага раёна Гродзенскай вобласці ад Нямшной Клаўдзіі Піліпаўны (1940 г.н., полька).
***
Збіральнік: а як у нас Дзяды святкавалі?
1-шы інфармант: о! Дзяды! Ну-ка, Нікіфараўна, расказвайце, як Дзяды святкаваілі ў вас. Варылі…
2-гі: Ну, варылі "дзяды", варылі расольнік. Немножка фасолі павараць з грыбамі, а тады кідаюць агурэц абчышчаны, парэзаны. А патом кідаюць лукавіцу, ну і лаўровы ліст. Эта постныя. Кашу варылі з постным маслам.
1-шы інфармант: На стол што б гарачае ўсё было і што б стравы былі ў нічотнае чысло.
2-гі: Ніўчоснае… штоб расольнік, тамака…
1-шы: Галушкі…
2-гі: Галушкі – гэта ўжо на другі дзень. Таму што галушкі з малаком варылі. А вот на першы дзень на вечар ужо які-небудзь гуляшык з грыбамі на втарое, а на трэцяе – каша. І кампот…
1-шы: А як та называлася? Не боршч варылі, а…
2-гі: Расол!
1-шы: Не, не расол…
2-гі: Квас – з буракоў боршч.
1-шы: Буракі рэзалі, тожэ посны быў…
2-гі: Буракі, сразу квасілі іх. Квасілі калі не ў бочкі, так у спецыяльна для дзядоў – у банкі. Што б яны кіслыя сталі. Проста буракі красныя вадой наліваюцца і яны як укіснуць, так такі ўкусны расол. І вот етых буракоў нарэжаш скрылечкамі мелка, і луку туды, і поснага масла. Ета карасі называліся. І эта на поснае. А ўжэ назаўтра ізноў варылі расольнік і з мясам. Галушкі. Аладзі ці блінчыкі.
1-шы: Кісель был.
2-гі: Кісель, кашу.
1-шы: Тады ўжо больш страў варылі. Скаромныя дзяды.
2-гі: Дзяды два дні святкавалі. Гэта ў пятніцу ў вечары яны заходзяць. Постная вячэра. А вот удо як адслужат у цэркве с утра ў суботу, тады ўжо людзі прыходзіць і абедаюць. Гэта ўжо скаромнае.
1-шы: І звалі ўсіх родных сваіх: прыходзьце на вячэру.
2-гі: Як садзіліся ўжо за стол, так адкладвалі ўжо ў другую тарэлачку. Папа, вот ужо расольнік елі, ён ўжо ложачку туды лінуў. Сталі есці карасі ці што там на втарое, ён тоже атклаў на талерачку. Для дзядоў. І ўжо корачку знімаюць і кашу тожэ ложаць для дзядоў і свечку запальваюць. І свечка гарыць, пакуль паужынаюць і паабедаюць.
Запісала ў 2008 годзе студэнтка спецыяльнасці “руская філалогія” Радачынская Аліна Аляксандраўна ў г. Рагачоў Гомельскай вобласці ад Курачэнкі Кацярыны Міхайлаўны (1948 г.н., беларуска, вышэйшая адукацыя, нарадзілася ў в. Раманаўка (Хапаны) Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці), Навіцкай Вольгі Нікіфараўны (1916 г.н., беларуска, сярэдняя адукацыя, мясцовая).